Het moet een heksenketel zijn: een tentoonstelling inrichten met zesenzestig startende, meer en minder ervaren kunstenaars, in één monumentale hal van de Rotterdamse Van Nellefabriek. Hoe krijg je de regie en hou je die? Gastcurator Johan Gustavsson recht subtiel zijn rug. Hij heeft wel vaker voor hete vuren gestaan, straalt hij uit. Bovendien: zijn dubbele achtergrond komt goed van pas. Gustavsson is als mededirecteur van Project Space 1646 in Den Haag ervaren curator, daarnaast geeft hij les als docent Fotografie en Interactive/Media/Design op de Koninklijke Academie voor Beeldende Kunsten in Den Haag én kent hij het klappen van de zweep als collega-kunstenaar. Hij studeerde aan kunstacademies in Nederland, Finland en zijn geboorteland Zweden.
Gustavsson: ‘Hoe ziet je werk eruit, waaruit bestaat je praktijk? Welke gedachten zijn belangrijk? Met die vragen ben ik eenvoudig bij het begin begonnen, door met iedereen die aan Prospects & Concepts meedoet apart kennis te maken, in geconcentreerde en daardoor vaak hele mooie gesprekken van zo’n drie kwartier. En meteen heb ik ook mijn voorstel naast die vragen gelegd: laten we samen een duidelijke keuze maken, níet voor het uitstallen van al je mogelijkheden, maar voor één uitgesproken kunstwerk per persoon, wat soms ook een samenhangende serie foto’s of schilderijen kan zijn. Dan nog is het een grote puzzel. De meeste kunstenaars willen alles laten zien wat ze in huis hebben. Dat snap ik, maar het is een valkuil, zeker op een groepstentoonstelling als deze. Kiezen voor één sterk werk dat nieuwsgierig maakt naar de wereld erachter pakt meestal beter uit dan mikken op volledigheid.’
De bron van de rivier is verdubbeld: op ware grootte
Spectaculair staaltje en voorbeeld van zo’n zinnenprikkelend werk is de landschappelijke sculptuur van Maud van den Beuken, een ode aan de rivier de Mississippi. ‘Kunnen we het landschap als volume opslaan?’ vraagt Van den Beuken zich af. ‘Het is haar gelukt’, vertelt Gustavsson, ‘om een scan te maken van de bron van de Mississippi, samen met een specialist van een Nederlands baggerbedrijf. Ze hebben in Minnesota met sonar-technologie de bron gescand, alles in 3D. Die scan is in Nederland weer op ware grootte als sculptuur gefreesd, alsof de rivier zich heeft verdubbeld. Met deze sculptuur van tien meter lang onderga je als bezoeker een ervaring die allereerst fysiek indrukwekkend is. Maud werkt ook aan een film over dat proces.’ De machtige, verdubbelde rivierbron roept sowieso veel op: variërend van het mysterie over de oorsprong van leven, van ideeën en kunst, tot en met associaties over de waarde en het behoud van natuur en klimaat. Ook op het terrein buiten, pal voor de Van Nellefabriek, strekt de tentoonstelling zich uit, eveneens met beelden die onze wereld verkennen en uitdiepen. Natuur versus cultuur, over de horizon en nabij: waar Maud van den Beuken een verre bron blootlegt, graaft Leandros Ntolas naar de geschiedenis van de Van Nellefabriek, in een monumentale, speciaal ter plekke gemaakte installatie, getiteld Four Elements. ‘Het is alsof je bij een archeologische opgraving terechtkomt,’ zegt Gustavsson. ‘Feit en fictie versmelten daarin, met aardlagen waarin de verwerking van tabak, koffie en thee zich aftekent. Four Elements herinnert aan de industriële en koloniale geschiedenis van de fabriek, aan het arbeidsproces en de wereldhandel over water. Het water gold als levensader, wat het natuurlijk nog altijd is. Naast thee, koffie en tabak is water het vierde element
uit de titel.’
Werken van Milena Naef en Tim Hollander
Een spel met alledaagse dingen en beeldschoon mikado in 3D
Domineren grote gebaren van diepgravende kunstenaars deze editie van Prospects & Concepts? ‘Genereuze gebaren,’ zegt Gustavsson, ‘die het visuele naar voren trekken. Ik zou niet durven generaliseren en zeker niet alle kunstenaars onder één noemer willen vangen. Lang niet iedereen is als semiwetenschappelijk onderzoeker ons milieu of onze geschiedenis aan het ontrafelen. Er is bijvoorbeeld ook sprake van een spel met materialen en alledaagse objecten. Een glanzend keramisch waterkraantje, als mini-sculptuur aan de muur bevestigd, is misschien het kleinste aanwezige werk. Het kan op zichzelf staan en is een fragment van een omvangrijke installatie verderop, waarin Niek Peters huiselijke gebruiksvoorwerpen omvormt. Zo zijn er ook sculpturale banken van Tim Hollander, die de vraag oproepen: kun je erop zitten of alleen ernaar kijken? En zo is er een wc van Deniz Eroglu op een plek waar je misschien inderdaad een wc zou kunnen verwachten. Het is zo’n gat in de grond dat doet denken aan groezelige tussenstops onderweg. Deniz Eroglu geeft een eigen, artistieke draai aan Duchamp’s omgekeerde urinoir, op een maatschappijkritische manier. De hurk-wc staat in dit werk ook voor de Europese blik op immigranten uit het Midden-Oosten. Als je het gebouw binnen loopt, kun je er niet omheen. Maar weer een volledig andere wereld, juist van grote schoonheid, zie je bij Milena Naef. Zij komt uit een familie van Zwitserse steenhouwers en werkt met marmer, klassiek beeldhouwersmateriaal. Ze heeft met dunne marmeren bladen een uitgebalanceerd ruimtelijk interieurstilleven gemaakt, in een soort 3D mikado.’
Werken van Niek Peters en Deniz Eroglu
Prospects & Concepts brengt zo’n breed spectrum aan getalenteerde kunstenaars samen, zegt Gustavsson, dat je je daar als kunstkijker alleen maar enorm op kunt verheugen. En hetzelfde geldt voor hem; hij wrijft zich als curator in zijn handen. ‘Al die verschillende artistieke praktijken en benaderingen voeren het avontuur op. In de fabriekshal, hoog en groot, is het fijn om kunstwerken van maat te combineren. Ook voor het bezoek: de thrill om kunst op die schaal tegen te komen. Tenzij je er als kunstenaar echt op gebrand bent het geduld van je publiek te tarten met een trage film, is dit dé kans om flink uit te pakken; in te spelen op de sensatie of de rauwheid van de ruimte, bijvoorbeeld een tekening te exposeren die acht meter lang mag zijn, of een schilderij van tegen de negen meter breed. Madison Bycroft maakt schilderingen die soms fungeren als decorstuk voor performances. Uit het Palais de Tokyo in Parijs, waar het werk onlangs te zien was, komt er nu één naar Prospects & Concepts met het formaat van een muur. Daarop doemt een verfijnde mengeling van fabelachtige figuren op, in allerlei kleuren, als fluïde identiteiten die in elkaar overvloeien. De schaal versterkt de hallucinatie.’
Podium van de vrijheid als opstap in de kunst
Het aantal deelnemers, de maat en schaal van de locatie en de context van de kunstbeurs Art Rotterdam met de kort maar krachtig samengebalde duur van vijf dagen: dat alles vraagt om ‘een extra prikkelende opzet.’ Een slordige twintigduizend bezoekers kwamen in 2019 af op Prospects & Concepts. In 2020 is het de achtste keer voor dit jaaroverzicht van kunstenaars met een Werkbijdrage Jong Talent (tegenwoordig Kunstenaar Start) van het Mondriaan Fonds. Opnieuw schurkt de tentoonstelling aan tegen de internationale kunstbeurs Art Rotterdam. Prospects & Concepts heeft naam verworven als ‘artistiek vrijstaatje op niveau’, zoals Stijn Huijts het noemt, directeur van het Bonnefantenmuseum in Maastricht en gastconservator in 2017 en 2018. Galeriehouders, museumconservatoren en zelfstandige curatoren, maar ook verzamelaars, pers en publiek: een mix van professionals en geïnteresseerden weet de weg naar het overzicht goed te vinden.
‘De commerciële kunstbeurs Art Rotterdam en het experimentele Prospects & Concepts versterken elkaar, ook in internationale uitstraling’, zegt Gustavsson. ‘Als je dit overzicht ergens anders inricht, loop je die krachtenbundeling mis. Op dit podium komen bezoekers die weer een volgende deur voor kunstenaars kunnen openen. En dat gebeurt ook daadwerkelijk. Hier worden aankopen gedaan en afspraken gemaakt voor tentoonstellingen in de toekomst. Die levendige uitwisseling is een voordeel van de hogedrukketel die Prospects & Concepts is. En het is meer dan een voordeel: een voorrecht. Zelfs als je kijkt naar Zweden of de Verenigde Arabische Emiraten, waar veel geld naar cultuur gaat, blijft overeind dat de rol die het Mondriaan Fonds speelt zeldzaam is en zeldzaam goed werkt. Kunstenaars kunnen zich ontwikkelen met een Werkbijdrage Jong Talent, krijgen alle ruimte om dat zonder concessies te doen en vervolgens ook dit podium als opstap: het Mondriaan Fonds is daarmee een stimulator van vrijheid.’
Hoe uitgestrekt de fabriekshal van Van Nelle ook lijkt, toch vraagt de combinatie van alle grote gebaren secuur pas- en meetwerk. Gustavsson: ‘Daarover is het tot het laatst puzzelen gebleven met Mika Radescu van Tom Postma Design, die de tentoonstellingsarchitectuur heeft gemaakt. De wanden worden donkergrijs, een diepe kleur die de concentratie verhoogt, want ik wil graag een eenheid van intieme sferen en monumentaliteit. Een ademend geheel. Ook na de opening hoop ik dat Prospects & Concepts een actieve tentoonstelling blijft, als een levend organisme. Daarom komt er deze keer geen aparte projectruimte voor performances of interviews en lezingen: zo’n plek verandert al snel in een dode hoek als het programma even stil ligt. Ik vind het fijner als performances opgaan in de show zelf; dat je er als bezoeker ook zomaar tegenaan kunt lopen en verrassende gebeurtenissen meemaakt. Bijvoorbeeld aan de bar van Margriet Craens, of beter: haar sculptuur van een bar. Daar wordt geen drank geschonken en de ijsklontjes smelten er langzaam maar zeker weg. Maar iedereen is er van harte welkom voor een spelsessie ‘sociale hygiëne’ bij de barman of barvrouw. De workshops zijn geïnspireerd op de verplichte cursus voor horecaondernemers over maat houden en rekening houden met elkaar, maar ook op de levenservaringen en -wijsheden die aan de toog worden uitgewisseld.’ Verkwikkende levenswijsheden? Als dat niet klinkt naar meer!