Hieronder lees je het transcript van de derde aflevering van de Mondriaan Fonds podcast: Regeling Aankopen.
Marc Nijhuis: Ik heb de auto geparkeerd in Leiden. Ik loop door de draaideuren die mij toegang geven tot Naturalis Biodiversity Center. En vorig jaar hebben ze hier een hele grote, zware aankoop gedaan. In deze aflevering van de Mondriaan Fonds podcast gaat het over de Regeling Aankopen. Bestemd voor Nederlandse musea en andere erfgoedinstellingen die bijzondere objecten of deelcollecties willen verwerven op alle collectiegebieden.
Hanco Zwaan: Het gebeurde zo ongeveer 270 miljoen jaar geleden. Toen waren de dinosauriërs er nog niet eens.
Marc: Tot aan sinistere magische hedendaagse kunst.
Laura Stamps: Als je denkt dat je begrijpt wat het verhaal is wat zij probeert te vertellen, dan is het tegenovergestelde ook vaak waar.
Marc: Dit allemaal in het belang van de Collectie Nederland. Maar wat is dat eigenlijk? De Collectie Nederland is de complete verzameling van kunst en andere erfgoedcollecties in openbaar bezit. Iemand die alles afweet van de Regeling Aankopen is Lotte Hemelrijk, projectmedewerker erfgoed bij het Mondriaan Fonds.
Lotte Hemelrijk: De Collectie Nederland is natuurlijk niet een collectie waar alles wat er maar op de wereld bestaat in zou moeten zitten. Er wordt echt gekeken in hoeverre een bepaald werk dat een instelling aan wil kopen een cruciale meerwaarde heeft. Dat verschilt natuurlijk heel erg per aanvraag, want we krijgen aanvragen voor schilderijen, maar ook bijvoorbeeld een bergkristal.
Marc: En voor het bergkristal gaan we terug naar Leiden, bij Naturalis. Waar ik dus een afspraak heb met Hanco Zwaan, geoloog en edelsteendeskundige hier bij Naturalis, en ook nog hoofd van het edelsteenlaboratorium in Nederland. Kijk, daar zie ik hem al volgens mij. Hey Hanco!
Hanco: Hi, Marc.
Marc: Hanco, we staan hier nu in de entree van Naturalis Biodiversity Center. En we zijn hier natuurlijk met een speciale reden, want in 2023 zijn er bergkristallen aangeschaft door jou. Jij hebt een adviserende rol gehad, ook in het aankoopproces, toch?
Hanco: Klopt. Daar gaan we naar kijken.
Marc: En het moet een joekel zijn, hè? Het is echt spectaculair. Ik moet me alvast verontschuldigen, maar ik ben echt een enorme leek op dit gebied. Dus het kan zijn dat ik soms wat stupide vragen stel. Kun je dat hebben, of word je een beetje kattig dat je denkt had je vergeten je voor te bereiden, jongen?
Hanco: Nee, dat kan ik denk ik wel heel goed hebben. Kijk, dat hoort ook een beetje bij museum zijn, hè. Dat je juist een beetje kunt vertellen over wat je hier allemaal onderzoekt, en wat je allemaal weet eigenlijk over de natuur.
Marc: Het is niet de gemiddelde boom die jullie tentoonstellen, het zijn wel de exclusieve…
Hanco: Klopt. Het heet natuurlijk Naturalis Biodiversity Center, dus we laten heel veel van de levende natuur zien. Maar we laten ook een hoop zien van de geschiedenis van deze aarde en van de natuur. De aarde is 4,5 miljard jaar oud ongeveer, denken we, dus er is ongelooflijk veel gebeurd. Nou, we proberen daar iets van te laten zien hier.
Marc: Zullen we eens een kijkje nemen?
Hanco: Goed, laten we dat doen.
Marc: Lotte, voor wie is de regeling eigenlijk bedoeld? Wie kunnen allemaal een aanvraag doen?
Lotte: Er kan worden aangevraagd door instellingen die publiek toegankelijk zijn. Die een collectie hebben die van internationaal belang is. En het is belangrijk dat het een publiek toegankelijke instelling is. Omdat de regeling is bedoeld om onder andere de kwaliteit en de zichtbaarheid van de Collectie Nederland te vergroten.
Marc: Hanco, dit buitenkansje kwam voorbij. Je hebt enorm veel kennis op dit gebied. Maar is het dan ook nog ergens een soort spannend moment dat je je afvraagt of het wel een goede aankoop is? Zit daar nog ergens twijfel? Of dacht je van dit is gewoon waanzinnig, wat een buitenkans.
Hanco: Het laatste. Absoluut. Ik heb eigenlijk geen moment getwijfeld. Nee. In dit geval was het eigenlijk heel makkelijk, omdat ik gewoon wist, dat we dit in Nederland helemaal niet hebben. Dus dat was voor mij een ABC’tje, dat dat een enorme aanwinst zou zijn, ook voor de Collectie Nederland.
Marc: Wat voor soort prijs hebben we het eigenlijk over, als ik zo’n ordinaire vraag mag stellen?
Hanco: De directie heeft me gevraagd om daar verder geen mededeling over te doen. Dus dat doe ik ook niet.
Marc: Maar het is meer een auto of een huis wat je koopt?
Hanco: (gelach)
Marc: Over wat voor bijdrage hebben we het eigenlijk, Lotte?
Lotte: Er kan worden aangevraagd voor objecten die een taxatiewaarde hebben van minstens 50.000 euro. En daarbij kan het Mondriaan Fonds, als er dus positief wordt geadviseerd, maximaal 40 procent van het aankoopbedrag bijdragen. Het komt ook vaak voor dat er meerdere fondsen worden aangesproken, ook zodat een aanvrager niet alleen maar afhankelijk is van het Mondriaan Fonds.
Marc: Het bergkristal is ontzettend zwaar. 1750 kilo, begrijp ik?
Hanco: Ja. Het is in de jaren 80 van de vorige eeuw gevonden.
Marc: In een mijn in Amerika. Maar hoe is die daar eigenlijk terechtgekomen?
Hanco: Het werd gevonden op Mount Ida, een berg waar meerdere mensen mijnen hadden. Uiteindelijk werd het verscheept naar Zwitserland, waar het terechtkwam in een privémuseum. Daar verloor men na verloop van tijd de interesse. Maar ja, wie zou er dan wél belangstelling voor hebben? Toevallig kende ik een mineraalhandelaar – iemand die ik al jarenlang ken – en hij bleek er wél interesse in te hebben. Hij belde mij, en ik was natuurlijk meteen enthousiast. Ook de directie reageerde positief en begon plannen te maken om de financiering rond te krijgen. Want zomaar zelf het geld ophoesten, dat lukt natuurlijk niet. We dachten bijvoorbeeld aan het Mondriaan Fonds: misschien zouden zij bereid zijn om een bijdrage te leveren. En zo is het balletje gaan rollen.
Lotte: Het begint allemaal met een aanvraag. Maar vaak is het handig om eerst even contact op te nemen met het Mondriaan Fonds, of om op hun website te kijken naar de regelingen en bijbehorende informatie. Als er uiteindelijk een aanvraag wordt ingediend, stelt het fonds een adviescommissie samen. Die commissie bestaat uit deskundigen met voldoende expertise om de aanvraag goed te kunnen beoordelen. Zo’n adviescommissie is natuurlijk afgestemd op het type aanvraag. Bij een bergkristal ziet die commissie er dus heel anders uit dan bij bijvoorbeeld hedendaagse kunst.
Marc: En toen heb je dus het Mondriaan Fonds benaderd.
Hanco: Toen ben ik me gaan verdiepen in hoe het proces precies werkt. Ik heb mijn verhaal verteld aan een groep mensen die namens het Mondriaan Fonds kwam kijken. Ze wilden natuurlijk weten wat voor object het precies is, hoe het eruitziet. Gelukkig kon ik het hen ook echt laten zien. Uiteindelijk heeft de adviescommissie positief geadviseerd, wat enorm hielp in het proces. Daarnaast kregen we ook steun uit onverwachte hoek: Martin Garrix, de bekende dj, was bereid om een bijdrage te leveren. En zo is het ons uiteindelijk gelukt om het stuk hierheen te halen.
Marc: Martin Garrix heeft dan bijgedragen aan het geheel. Wat drijft particuliere investeerders om dat te doen?
Hanco: Er zijn heel veel mensen die daar heel erg gefascineerd door zijn. En die hebben dan gewoon een speciale belangstelling voor dat soort objecten.
Marc: Want is hij dan mede-eigenaar of is hij dan donateur?
Hanco: Naturalis is gewoon de eigenaar. Dus dat is een donatie geweest.
Marc: Ja, dat is geen investering, maar dat is gewoon een onwijs sympathiek gebaar van deze Nederlandse top-dj. Jij dolgelukkig.
Hanco: Absoluut. Maar ook voor het publiek, hè, zodat mensen kunnen zien hoe zoiets eruitziet. En daar zijn we een beetje als museum voor. Om juist dit soort unieke dingen te kunnen laten zien.
Marc: Ja, zeker. Het is ons ook gelukt om een trap naar boven te nemen. We staan nu in zaal aarde. En daar hebben we dus het grote stuk tentoongesteld. We zien hem al, hè?
Hanco: We zien hem al, ja.
Marc: Ja, ik zie hem. Wat een prachtig object, in de eerste plaats, maar wat een homp ook.
Hanco: Hier zien we hem in alle grandeur.
Marc: Ja, precies. We staan dus voor een enorme vitrine van 2×2, als het niet groter is. Zwart. En dan in het midden dat helder, lichte, grote bergkristal. Je ziet allemaal kristallisering, zoals je dat kent eigenlijk van de bloemen op de ramen in de winter.
Hanco: Ja, bijvoorbeeld. Het is vooral wit, maar als je beter kijkt, als je wat meer inzoomt, dan zie je dat de kristallen allemaal doorzichtig zijn en geen kleur hebben. Dus als je dat allemaal bij elkaar hebt, dan krijgt het toch een soort van witte uitstraling. Heel erg puur. Dit is echt puur kwarts, puur SiO₂, er zit ook helemaal niks anders in. En, dat heeft er wel even over gedaan. Het gebeurde zo ongeveer 270 miljoen jaar geleden. Toen waren de dinosauriërs er nog niet eens.
Hanco: Eigenlijk is het ook ontstaan tijdens de vorming van een heel groot supercontinent. Dat was het continent Pangea. Niet alleen Noord- en Zuid-Amerika zaten aan elkaar vast, maar ook aan Afrika en aan Europa. Dus dat is een enorm continent. En dat was dus inderdaad ook het begin waar grote dieren zoals die dinosauriërs zich konden gaan ontwikkelen. En dat kwam allemaal daarna pas. Dus het is heel fascinerend als je daarover nadenkt.
Marc: Onvoorstelbaar. We zijn niet de enigen die het leuk vinden om ernaar te kijken hè?
Hanco: Nee, inderdaad.
Marc: Heeft het die trekpleisterrol goed te pakken? Ik denk het wel, hè?
Hanco: Ik denk het wel. Ik werd er zelf ook door gegrepen, de eerste keer dat ik het zag, dat je gewoon blijft kijken. Je ziet elke keer weer wat anders.
Marc: En heb je nog steeds wel eens dat je iets eerder naar werk gaat om voor openingstijden nog even te kijken naar het bergkristal.
Hanco: Ja, dat gebeurt niet elke dag. Maar soms voor openingstijden even kijken of alles goed staat, dat doe ik zeker. Dat geldt ook voor de andere stukken die daar staan trouwens.
Marc: Hanco, dankjewel.
Hanco: Alsjeblieft.
Marc: Lotte, in het geval van het bergkristal, dan lijkt de meerwaarde voor de Collectie Nederland mij duidelijk. Het zegt zoveel over ons en onze geschiedenis en het draagt ook bij aan het begrip van de wereld. Echt heel bijzonder. Maar het is natuurlijk ook mogelijk om voor moderne kunst aan te kopen. Werkt dat dan heel anders?
Lotte: Elke aanvraag wordt binnen de eigen context beoordeeld. Dus daar heb je steeds andere adviseurs voor nodig, met een andere expertise. Dus je kunt je voorstellen dat er andere adviseurs nodig zijn bij een aankoop van Paula Rego dan bij een bergkristal.
Marc: Oké, interessant. Paula Rego. En voor de moderne kunst van Paula Rego, daarvoor moet ik naar het Kunstmuseum in Den Haag. Het is ochtend in Den Haag bij het Kunstmuseum Den Haag. Iets voor tienen. Ik heb afgesproken met Laura Stamps, conservator verbonden aan het Kunstmuseum Den Haag, en ook met Doede Hardeman, hoofd collecties. Ze hebben dus het drieluik De Kussenman aangeschaft van Paula Rego, een Portugese schilder, wijlen schilder, want ze is overleden in 2022.
Laura Stamps: Hey, hallo. Laura.
Marc: Goeiemorgen, Marc.
Laura: Hallo, aangenaam. Welkom.
Marc: Laura, conservator verbonden aan het Kunstmuseum Den Haag. Superfijn dat ik hier mag zijn. Voor het drieluik van Rego. En jij gaat me vertellen vandaag over het werk en over de kunstenaar.
Laura: Zeker.
Marc: Maar ook wel het een en ander over het aanschafproces.
Laura: Ja, zeker.
Marc: En jij moet Doede zijn.
Doede Hardeman: Ja.
Marc: Hoofd collecties van het Kunstmuseum Den Haag.
Doede: Zeker weten.
Marc: Goed samengewerkt met Laura bij de aanschaf van dit bijzondere drieluik.
Doede: Zeker, ja.
Marc: Hoe is dat hier nou terechtgekomen?
Laura: We hebben een aantal jaar geleden een tentoonstelling met haar gemaakt toen ze nog leefde. Ze is inmiddels helaas overleden. En daaruit voort is eigenlijk deze aankoop gevloeid. Toen hebben we heel veel contact met haar zoon gehad, die eigenlijk al haar zaken behartigt. Die heeft mij ook heel erg geholpen met een artikel dat ik heb geschreven voor de publicatie. Toen kwamen we eigenlijk een beetje te spreken over dat het wel leuk zou zijn als wij iets konden aankopen.
Doede: Wij zijn heel erg op zoek naar stukken die aan de ene kant het karakter van de verzameling kunnen versterken, maar aan de andere kant ook andere collectieonderdelen kunnen verbinden en kunnen activeren. Dus wij hebben eigenlijk twee lijnen, twee basislijnen, in de verzameling. Aan de ene kant de jonge eigentijdse kunst, ook ter stimulering van het kunstklimaat, en van kunstenaars op alle brede vlakken. En dan kunst die veel meer terugkijkt in de tijd. Paula Rego is aangekocht op het moment dat zij nog leefde. Dus dat is feitelijk eigentijdse kunst, dus de kunst die nu gemaakt is. Het is ook een van haar werken die ze in de laatste fase van haar leven heeft gemaakt. Maar het is wel een kunstenaar met een statuur die al veel breder geworteld is. Of dieper geworteld is eigenlijk in de ontwikkeling van de kunstgeschiedenis. Dus het ligt natuurlijk heel dicht aan tegen de School of London. Kunstenaars als een Lucian Freud of een Francis Bacon. Die hier in het museum ook al een verankering hadden. Maar het was ook een kunstenaar die eigenlijk museaal in Nederland volledig ontbrak. Dus nog geen plek daarin had, waar we nu terugkijkend in de tijd van vinden dat het een hele belangrijke kunstenaar is die eigenlijk in het verleden al meer aandacht had kunnen hebben, maar die ook in, zelfs in Europees verband, heel weinig plek heeft gekregen in het museale veld. Dan kijk je terug in die tijd en dan zie je dat het niet alleen een topwerk is uit het oeuvre van Paula Rego. Het is een, je zou kunnen zeggen, omissie in de collectie in Nederland, dus het vult daar echt een gat in. Maar het is ook een verrijking van die andere collectieonderdelen van werken van Francis Bacon en Lucian Freud, maar ook van kunstenaars als Kitai bijvoorbeeld. En dat we nu zo’n monumentaal stuk, zo’n drieluik, hebben kunnen verwerven is daarin ook heel bijzonder. Dat, dat hebben we kunnen doen omdat we natuurlijk die tentoonstelling, die Laura organiseerde, dat geeft de aanleiding om in contact te komen met de familie om zo’n stuk überhaupt te kunnen verwerven.
Laura: Ja. Ik moet wel zeggen, Rego was toen al zo’n grote naam en ik denk dat het alleen maar zal groeien nu na haar dood. Dat de prijs wel vrij hoog uitviel, dus we moesten echt tegen hem zeggen van we willen het heel graag doen en dan willen we ook wel graag een topwerk, dan niet zomaar een werk. Maar dan moeten we wel kijken of we fondsen kunnen organiseren. En dat heeft best lang geduurd voordat we die allemaal bij elkaar hadden gesprokkeld. En hij moest dus in de tussentijd het werk ook vasthouden. Want hij had ook wel andere kopers.
Marc: Lotte, wat, wat zijn eigenlijk de beoordelingscriteria voor de aankoop? Is dat voor moderne kunst heel anders dan bij erfgoed?
Lotte: De beoordelingscriteria zijn steeds hetzelfde. De commissie, die beoordeelt steeds de aankoop op de motivering van het belang voor de instelling, voor de Collectie Nederland. En ook kijken ze naar de publieksplannen, hoe een passend publiek wordt bereikt. Het taxatierapport, het conditierapport, de herkomst en andere informatie over de totstandkoming van een aankoop. Zoals het ook allemaal op de toelichting is omschreven.
Laura: En hier zijn we bij het drieluik aangekomen, van Paula Rego.
Marc: Imposant drieluik, behoorlijk groot. Twee meter hoog zijn de werken allemaal, denk ik.
Laura: Heel indrukwekkend, hè, als je ervoor staat. Er gebeurt heel erg veel. Het heeft iets traditioneels, het heeft een soort barokke stijl. Je ziet dat ze heeft gekeken naar kunstenaars uit het verleden, van die Spaanse kunstenaars bijvoorbeeld. Maar tegelijkertijd is het ook heel erg modern.
Marc: Het werk heet De Kussenman, hè?
Laura: Ja, klopt.
Marc: Op iedere schilderij kan ik wel een soort kussenman herkennen. Iedereen lijkt wel een zekere behoefte te hebben, te knuffelen ook met de kussenman.
Laura: Ja. Rego, die zag in de tijd dat dit werk gemaakt werd, zag ze een toneelstuk en dat heette de kussenman. En toen kwam zij thuis en toen ging ze dus met die pillowman, ging ze aan de, aan de slag. Maar aldoende begreep ze zelf eigenlijk dat die pillowman stond voor haar vader. Dus in het midden zie je een hele grote pillowman waar een meisje troost bij vindt. En dat is eigenlijk symbool denk ik voor hun relatie, want ze had een hele goede relatie met haar vader. Die heeft haar ook altijd gesteund. Toen zij een jong meisje was, groeide zij op in Portugal. Dictatoriaal regime, de positie van vrouwen was erbarmelijk. Dus haar vader zei toen ze zestien was, Portugal is geen land voor vrouwen, dus ga maar lekker naar Londen en naar de kunstacademie. En ze was een ontzettend verlegen en angstig persoon, en toch heeft ze dat gedaan. En dat was een goede keuze voor haar. Op het linkerdoek zie je de pillowman die hangt in een stoel. En dat is een stoel waar haar vader eigenlijk altijd in zat. En haar vader, die had periodes van depressie. Dus ik denk dat je dat heel goed ziet op dat linkerdoek. En op het rechterdoek zien we een vrouwenfiguur waar de pillowman of de kussenman troost bij vindt. En zo zie je eigenlijk alle verhoudingen tussen dochter en vader weerspiegeld in dit doek. En wat eigenlijk ook altijd zo is bij Rego is dat al haar werken, vinden ook plaats in een Portugese setting. Dus die gaan altijd weer terug naar haar jeugd. Dus er zit van alles in. Er zijn allerlei details waar je ook weer andere verhalen uit kan halen.
Marc: Ja, interessant, hè?
Laura: Ja, dat is leuk, hè? Bij Rego is het eigenlijk altijd zo: als je denkt dat je begrijpt, wat het verhaal is wat zij probeert vertellen dan is het tegenovergestelde ook vaak waar. Dus het is nooit eenduidig.
Marc: Ja, en iedereen mag zien in kunst wat iedereen wil zien en dat kan ook veranderen.
Laura: Ja, je ziet ook wel dat mensen allerlei associaties hebben bij dat werk. Al is in het werk van Rego seksualiteit wel een belangrijk thema. En dan meer in de zin van een soort machtsverhouding tussen man en vrouw. En hoe dat dan ingezet wordt door beide kanten of gebruik van wordt gemaakt.
Marc: Ja, er zit zoveel in dit werk. Maar wanneer weet je nou dat je een aankoop moet doen? Wanneer is een werk van toegevoegde waarde voor de Collectie Nederland en ook voor jullie eigen collectie?
Doede: Ja, een aankoopproces is altijd heel complex voor met name dit soort werken, puur omdat het gewoon heel kostbaar is. En daarin vind ik ook als museum een hele grote verantwoordelijkheid die je daarin hebt, en zeker ook als hoofd collecties. Waar ga je nou echt voor? Waar ga je diep voor? Want het gaat om gemeenschapsgeld, om geld van particulieren die het museum ondersteunen of het museale veld in Nederland ondersteunen. Het is ook altijd gewoon een keuze waar je dan voor gaat. Op het moment dat dat inhoudelijke proces zich heeft gevormd en je zelf ook de overtuiging hebt dat dat binnen die verzameling past, dan is daarna eigenlijk een heel, ja, ik benoem het altijd als een puzzel. Koop je een werk in goede conditie en hoe kan dat in de toekomst goed behouden blijven? Is de waarde ook reëel, bijvoorbeeld? Hoe verhoudt zich dat tot de Collectie Nederland? Hoe verhoudt het zich tot andere internationale musea? Wat is de herkomst van een stuk? Waar was het werk in de periode 1933-1950? Dus er zitten heel veel, ik zou bijna zeggen pitfalls. In het verleden realiseerde ik me dat niet zo goed en dan ben je met zo’n heel proces bezig. En als dan in één keer zo’n puzzelstukje niet klopt, dan moet je ook de consequentie trekken. Dan moet je ook zeggen, oké, we gaan dit niet doorzetten. En dat is soms heel pijnlijk, omdat er in korte tijd heel veel efforts van heel veel mensen in zitten. En daarom is het altijd wel een proces waarin in ieder geval ik als hoofd collecties altijd een beetje emotionele afstand hou. Totdat echt al die puzzelstukjes op z’n plek vallen. Nu staan we bij het werk van Paula Rego, dat is een project wat gelukt is. Maar er zijn er ook heel veel die niet gelukt zijn, die voor mij misschien wel net zo waardevol zijn.
Marc: Heel vaak geslaagd in de avance?
Doede: Voor dit soort grote avonturen, zoals een Paula Rego, dan lukt ongeveer één derde.
Marc: Nou, in dit geval zitten we dus voor een drieluik waarbij het gelukt is.
Laura: Ja.
Marc: Hoe wordt er zo op gereageerd? Of in het algemeen door de bezoekers?
Laura: Bij de tentoonstelling van Rego, toen waren de bezoekers heel erg enthousiast. En ook de aankoop is heel enthousiast ontvangen. Ik moet zeggen dat ik zelf niet zo heel veel kritiek heb gehoord op deze aankoop. Maar het ligt misschien ook een beetje aan wie je spreekt.
Marc: Doede. Laura, dankjewel.
Laura: Ja, jij bedankt voor je tijd en interesse. Ik vond het hartstikke leuk.
Doede: Ik ook, dankjewel.
Marc: En bedankt Lotte, voor een beter inzicht in het belang van kunstcollecties en hoe deze regeling bijdraagt aan het behoud en de verrijking van ons cultureel erfgoed.
Lotte: Top!
Marc: Oh ja, en wat was de website ook alweer voor meer informatie?
Lotte: De website is mondriaanfonds.nl en daarop vind je al onze regelingen en ook de aankopen.
Marc: En jij bedankt voor het luisteren. Luister ook de andere afleveringen van de Mondriaan Fonds podcast, waarin andere regelingen worden uitgelicht. Vergeet ons niet te volgen op sociale media en abonneer je op onze nieuwsbrief zodat je altijd op de hoogte bent. Heb je nog een prangende vraag? Laat het ons weten op pbzzhavpngvr@zbaqevnnasbaqf.ay.